«Спіце, салдацікі, ціха пад хвоямі…»

Шосты аўтапрабег па месцах Першай сусветнай вайны, прысвечаны 100-годдзю вызвалення Вілейшчыны ад кайзераўскіх войскаў, прайшоў сёлета па новым маршруце. Удзельнікі акцыі – а іх было значна больш, чым летась – наведалі памятныя мясціны, размешчаныя на тэрыторыі Іжскага сельсавета, і ўжо традыцыйна – лазарэтныя могілкі, Барысаглебскую капліцу і музей Першай сусветнай вайны ў вёсцы Заброддзе.

Вялікая еўрапейская бойня

Першая сусветная вайна, у якой удзельнічалі 38 краін, працягвалася чатыры гады і тры месяцы, забрала жыцці 10 мільёнаў чалавек, 20 мільёнаў былі паранены і скалечаны – свет не ведаў яшчэ такіх ахвяр. 11 лістапада 1918 года, калі было падпісана Камп’енскае перамір’е, лічыцца днём заканчэння Першай сусветнай і адзначаецца ва ўсім свеце як Дзень памяці яе ахвяр і прымірэння.

Аўтапрабег зладзіў Фонд памяці Першай сусветнай вайны «Крокі», якім кіруе лаўрэат прэміі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь «За духоўнае адраджэнне», член Беларускага саюза мастакоў, вядомы ў нашай краіне і за яе межамі даследчык падзей Першай сусветнай Барыс Цітовіч. Дарэчы, нядаўна Аляксандр Лукашэнка ўручыў Барысу Барысавічу ордэн Францыска Скарыны за працу ў галіне мастацтва, гicторыi i культуры.

31 кастрычніка з цэнтральнай плошчы Вілейкі ў няблізкі шлях выправіліся прадстаўнікі клубаў ваенна-гістарычнай рэканструкцыі «Эпоха» (Мінск) і «Мяжа» (Брэст), Беларускага ваенна-гістарычнага клубнага аб’яднання «Гонар мундзіра» (Гомель), казакі Вілейскага раённага аддзела «Усебеларускага казацтва» і Старадубскага казацкага палка Бранскай вобласці (Расія), ветэраны вайны ў Афганістане, моладзь, школьнікі, госці з Маладзечна, Мінска і жыхары Вілейшчыны. Сёлетні аўтапрабег адрозніваўся ад леташняга. «Едзем па новых мясцінах, дзе працу толькі што закончылі. На некаторыя пахаванні не паедзем, бо яны знаходзяцца вельмі далёка – у лесе», – заўважыў Барыс Цітовіч.

Першы прыпынак – каля гарадскіх могілак, дзе нядаўна асвяцiлi браму-капліцу ў гонар воінаў, якія загінулі пры вызваленні Вілейкі ў 1915 годзе.

– Раней на гэтым месцы знаходзілiся брацкiя i салдацкiя магілы, на жаль, час распарадзіўся так, што паверх iх цяпер іншыя пахаванні, – распавёў Барыс Цітовіч. – Але ў такім суседстве няма нічога страшнага. Брама-капліца ўзведзена, з аднаго боку, у памяць пра тых, хто аддаў сваё жыццё, каб мы сёння жылі ў міры і згодзе, а з другога – на сцены капліцы нанесена 286 імёнаў воінаў, якія ўдалося высветліць у ваенна-гістарычным архіве.

Сярод удзельнікаў аўтапрабегу – пісьменнік Вячаслаў Бандарэнка, неабыякавы да падзей стогадовай даўніны. Нядаўна ён прэзентаваў у Вілейцы сваю кнігу «Заходні шчыт Расійскай імперыі 1915 – 1917». А яшчэ раней выдаў серыю пра Першую суветную. Роўна сто гадоў таму ваколіцы Вілейкі вызвалялі часці, якімі камандаваў продак Вячаслава генерал-маёр Міхаіл Міхайлаў, які атрымаў высокую ўзнагароду – ордэн святога роўнаапостальнага князя Уладзіміра ІІ ступені.

– Як склаўся яго лёс, не ведаю, вядома толькі, што напрыканцы 1917 года ён быў яшчэ жывы, – расказаў Вячаслаў. – І вельмі добра, што ёсць гэтая капліца. Лічу яе не толькі помнікам салдатам, якія загінулі пры вызваленні Вілейкі, але і сімвалічнай магілай майго продка.

Паводле словаў старшыні Вілейскага раённага Савета дэпутатаў Наталлі Радзевіч, на Вілейшчыне шануюць памяць абаронцаў Айчыны. Нядаўна тут прайшлі ўрачыстыя мерапрыемствы, прысвечаныя 100-годдзю з дня заканчэння Першай сусветнай вайны. Была адслужана памінальная літургія, узгаданы прозвішчы воінаў. Адбылася прэзентацыя кнігі навуковага супрацоўнiка Вілейскага краязнаўчага музея Андрэя Карготкi «На линии огня. Очевидцы в боях за Вилейку в сентябре 1915 года», прысвечанай падзеям Першай сусветнай. Жыхары раёна і працоўныя калектывы, як паведаміла Наталля Аляксандраўна, зрабілі значны ўнёсак у будаўніцтва капліцы.

На пліце капліцы змешчаны таксама радкі з верша вілейскага паэта Уладзіміра Цануніна, прысвечаныя загінулым. Уладзімір Яфімавіч, які браў удзел у мерапрыемствах, сам іх і зачытаў:

Спіце, салдацікі, ціха пад хвоямі,

Роднай дзяржавы сыны.

Невыпадкова вы сталі героямі

Гэтай Вялікай вайны.

Не па службовым абавязку

Пасля кароткай памінальнай малітвы ўдзельнікі аўтапрабегу накіраваліся ў Іжскі сельсавет. У 1915 годзе тут праходзілі ваенныя дзеянні ў час Віленскай аперацыі па ліквідацыі Свянцянскага прарыву, а праз паўгода адбылася Нарачанская наступальная аперацыя.

…Могілкі ў вёсцы Любкі. Пахаванні салдат каля гэтага населенага пункта, як і ў вёсках, дзе ўдзельнікі аўтапрабегу яшчэ пабываюць, стаялі забытыя. Сёння яны добраўпарадкаваны, на кожным усталяваны памятныя знакі – дубовыя крыжы i гранiтныя плiты з iмёнамi вайскойцаў.

– Дзякуючы мясцовай жыхарцы, якая паведаміла, што яе маці даглядала брацкую магілу, змаглі ўстанавіць стогадовае пахаванне: знайшлі камень з выбітай датай «1915 год», – зазначыў Барыс Цітовіч.

Удзельнік вайны ў Афганістане падпалкоўнiк-авiятар Станіслаў Суша, які нарадзіўся ў Любках, распавёў, што ў дзяцінстве ён разам з сябрамі цікавіўся вайною – вакол жа былі акопы, бліндажы. Зразумела, узнікалі пытанні: што тут адбывалася? калі?

– Мы нічога тады не ведалі, а ў школе пра гэта не расказвалі, – успамінае Станіслаў Суша. – Толькі дзядулі ды бабулі нешта ўзгадвалі. Быў дзед Васіль, які расказаў нам, што вось тут, у кутку могілак, пахаваны салдаты, афіцэры. Крыжоў не было, віднеліся адны ўзгоркі… Вось гэта запомнілася на ўсё жыццё. Ніколі нават не думаў, што пройдзе шмат гадоў – і белыя плямы гісторыі пачнуць паціху раскрывацца, вяртаюцца з небыцця забытыя імёны герояў, сярод якіх нямала і нашых продкаў.

Вайна пакінула адбітак і на самой вёсцы Любкі. Мы зрабілі прыпынак на плошчы пасярод паселішча. Адразу ўзнікла думка: мабыць, тут быў рынак. Не, гісторыя зусім іншая. У верасні 1915 года, калі рускія войскі вызвалілі Вілейку і рушылі ў бок азёраў Вішнева і Нарач, тут таксама праходзілі баявыя дзеянні. У выніку цэнтр вёскі згарэў, а людзі пачалі сяліцца вакол папялішча.

У вёсцы Дварэц таксама два пахаванні. На адным з іх усталяваны дубовы крыж i пліта з імёнамі семярых салдат. Справа ад гэтага месца – тры высоткі, прарэзаныя акопамі. І нават сёння можна ўявіць, якія жорсткія баі тут ішлі. Непадалёк віднеюцца яшчэ 50 магіл.

– Так здарылася, што на гэтыя могілкі шмат гадоў ніхто не прыходзіў, – адзначыла старшыня Іжскага сельсавета Валянціна Навасёлак. – Гэта няправільна. Дзякуючы Барысу Барысавічу і яго паплечнікам несправядлівасць выпраўлена. Не па службовым абавязку, не па зацверджаным плане мерапрыемстваў, а па загадзе сэрца і асабістым рашэнні. Дзякуй за такі прыклад служэння вялікай справе.

У вёсцы Іжа пахаванне знаходзіцца на сельскіх могілках побач з царквой. Тут высветлена 12 імёнаў загінулых. Цікава, што сярод іх – салдат з мясцовым прозвішчам Рогач. Магчыма, ён родам з гэтых мясцін.

З Іжы ўдзельнікі аўтапрабегу рушылі да мемарыяльнага комплексу ў вёсцы Рускае Сяло. На вялікім кургане – чатырохтонны бетонны крыж з рэльефам Спаса Нерукатворнага. А ў падножжы перазахаваны рэшткі 64-х салдат, знойдзеных побач з вёскамі Навасады, Прынта і Бароўцы.

Праязджаючы па месцах былых баёў, кожны адчуў маштабнасць трагедыі стогадовай даўніны. Але чым больш энтузіясты ўсталёўваюць пліт з імёнамі, тым больш адкрыццяў робяць. Цікавая акалічнасць: нядаўна стала вядома, хто пакоіцца ў безыменных магілах каля вёскі Рускае Сяло.

Каля кожнага памятнага месца благачынны Вілейскай царкоўнай акругі протаіерэй Аляксандр Шмырко правёў кароткае набажэнства, гучалі тры залпы ў памяць пра загінулых. У выкананнi Валянцiны Цiтовіч гучалі вершы, якiя напісалi паэты-ўдзельнiкi Вялiкай еўрапейскай вайны. Асаблівую ўзнёсласць мерапрыемству надалi духоўныя спевы мужчынскага хору мінскага Сабора Усiх Святых, рэгентам якога з’яўляецца Змiцер Такмакоў – ураджэнец Вiлейкi.

– Добраўпарадкаваннем пахаванняў займалася ініцыятыўная група: Сяргей і Аляксандр Путырскія з вёскі Іжа, Сяргей Якаўлеў з вёскі Нарач, Сяргей Кунавіч і Сяргей Плёска з вёскі Любкі, віляйчанін Станіслаў Суша, – паведаміў Барыс Цітовіч. – Работы праводзіліся пры фінансавай падтрымцы дабрачыннага фонду «Крокi».

Па меркаванні Барыса Цітовіча, лінія фронту павінна быць музеефіцыравана на тэрыторыі ўсёй краіны з мэтай патрыятычнага і духоўнага выхавання моладзі, бо дзякуючы подзвігам салдат мы атрымалі мірнае неба над галавой.

Раіса МАРЧУК, фота аўтара

Даведка «Вместе!»:

«Крокі» – дабрачынны культурна-гістарычны фонд памяці Першай сусветнай вайны, дзейнічае ў Вілейцы тры гады. Заснавальнікі – Барыс Цітовіч, яго жонка Валянціна і сын Данііл. Мэта фонду – ушанаванне памяці герояў, ахвяр і падзей Першай сусветнай вайны. Фонд спрыяе развіццю мемарыяльнага комплексу, прысвечанага Першай сусветнай вайне, у Заброддзі, садзейнічае культурна-гістарычнаму абмену паміж народамі. Асноўная задача арганізацыі – музеефікацыя пад адкрытым небам слядоў вайны: узнаўленне помнікаў, добраўпарадкаванне могілак, рэканструкцыя фартыфікацыйных збудаванняў.